وب نوشت های محمدمهدی داور



بیت اول گلشن راز شیخ محمود شبستری رحمه الله علیه

بنام آنکه جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت

شیخ محمود شبستری، این عارف بزرگوار ابتدای این گلشن و باغ بزرگ حکمی خود را که الحق از شاهکارهای ادبیات فارسی و ادبیات عرفانی و حکمت است را با حمد، خدای تبارک و تعالی آغاز می کند. شیخ در مصراع اول از دو هدیه بزرگ الهی سخن می گوید. یکی جان است و یکی فکرت. حکیم ابوالقاسم فردوسی اعلی الله مقامه الشریف نیز اثر بزرگ شاهنامه را با به نام خداوند جان و خرد آغاز می کند و شیخ شیرین سخن، سعدی علیه الرحمه بوستان را با به نام  خداوند جان آفرین آغاز می کند.
این جان همان روح انسان است، همان است که خدای تبارک و تعالی در کتاب مبین چنین فرموده است: فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ» (سوره ص/ 72)
جان همان است که ملائک مقرب به درگاه احدیت، به انسان سجده کردند. و این جان عامل و علت خلیفه شدن انسان است و این جان است که پذیرای فکرت است، پس باید جانی باشد تا فکرتی باشد. پس به عبارتی در اصل این جان است که ظرفیت فکرت را دارد، و این جان است که ظرفیت ناطق بودن انسان را دارد، منطقیون گفته اند که "انسان حیوان ناطق است" و قدرت نطق انسان و قدرت تفکر و تعقل انسان را فصل ممیز او از سایر موجودات دانسته اند. ولی باید چنین گفت که در اصل این لطافت جان آدمی است که فصل ممیز حقیقی او است، و این جان است که پذیرای همین قدرت تعقل و تفکر است، و اگر روح لطیف و عجیب انسان نبود، هیچ جانی پذیرای قوه تفکر و تعقل نبود. پس اولین موهبت عظیم الهی، جان است و سپس فکرت. و فکرت در جان آدمی تجلی می یابد. و مجددا باید متوسل شویم به کلام شیخ سعدی رحمه الله علیه که چنین سروده است: تن آدمی شریف است به جان آدمیت/ نه همین لباس زیباست نشان آدمیت

محمدمهدی داور

12/ 12/ 1398


فلسفه آیینه ی جهان نما است جام جم است.
در حقیقت جهانی هم درون ماست و برای دیدن این جهان باید به حکمت روى بیاوریم.
باید حیرت زده شویم تا محو تماشای خود شویم. امام حکما افلاطون چنین گفته است که: فلسفه منحصراً با حیرت آغاز می شود، و معلم اول ارسطو نیز گفته است که اعجاب و حیرت است که مردم را به سوی حکمت سوق می دهد.
مولانا نیز چنین سروده است:

 ای نسخهٔ نامهٔ الهی که توئی
وی آینهٔ جمال شاهی که توئی
بیرون ز تو نیست هرچه در عالم هست
در خود بطلب هر آنچه خواهی که توئی

محمدمهدی داور
پاییز 1396
#فلسفه_آیینه_و_گفتار_جهانی


ادامه تفسیر بیت اول گلشن راز شیخ محمود شبستری رحمه الله علیه

بنام آنکه جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت

در ادامه معنای فکرت بودیم

 سرور و سید کائنات حضرت ختمی  مرتبت (ص) فرموده است: کی ان الله تعالی خلق الملائکة و رکب فیهم العقل و خلق البهائم و رکب فیها الشهوة و خلق بنی آدم و رکب فیهم العقل و الشهوة فمن غلب عقله شهوته فهو اعلی من الملائکة و من غلب شهوته عقله فهو ادنی من البهائم» به این معنا است که خداوند سه گونه خلق کرده است، دسته ای ملائک که عقل مطلق هستند و بدون شهوات پست حیوانی، دسته ای حیوانات هستند که دارای شهوات هستند و فاقد عقل و خرد و دسته سوم خلق انسان است که هم دارای عقل است و هم شهوات پست حیوانی، اگر از خرد خدادادی خود استفاده کند، از ملائک والاتر است ولی اگر از عقل استفاده نکند، و شهوات را رئیس خود کند، از حیوانات نیز پست تر می گردد. عارف گرانقدر جناب مولانا (ره) در مثنوی عظیم و معنوی خود با بهره گیری از این حدیث نبوی چنین می سراید:
در حدیث آمد که یزدان مجید/  خلق عالم را سه گونه آفرید
 یک گره را جمله عقل و علم و جود/ آن فرشته است او نداند جز سجود
 نیست اندر عنصرش حرص و هوا/ نور مطلق زنده از عشق خدا
یک گروه دیگر از دانش تهی/ همچو حیوان از علف در فربهی
 او نبیند جز که اصطبل و علف/ از شقاوت غافل است و از شرف
زین سوم هست آدمیزاد و بشر/ نیم او زافراشته و نیمش ز خر
 نیم خر خود مایل سفلی بود/ نیم دیگر مایل عقلی بود
آن دو قوم آسوده از جنگ و حراب/ وین بشر با دو مخالف در عذاب

انسان با این فکرت است که مقام وشأن خلیفه را دارد. عقل و خرد انسان همان میزان است در کتاب انفسی.
ما در عالم دارای سه کتاب هستیم. یک کتاب تدوینی است، که عبارت است از کلمات و آیات تدوینی حق تبارک و تعالی که میزان آن قرآن کریم و سنت نبی مکرم اسلام (ص) و اهل بیت پاک و مطهر (ع) است. چنان که در کتاب عزیز فرموده شده است: اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزَانَ.» (شوری/ 17). کتاب در کنار میزان آمده است. و این به آن معنا نیست که خداوند در کنار کتاب عزیز، ترازو را نیز نازل کرده است. این بدان معنا است که در کنار کلام الله مجید، وجود نبی مکرم  اسلام(ص) و اهل بیت (ع) را نیز به عنوان میزان، ارسال کرده است. شاید بتوان گفت که مراد خلیفه دوم از حسبنا کتاب الله این باشد که قرآن یک میزان اصلی برای تمامی اقدامات است.
در کنار کتاب تدوینی که میزان آن قرآن کریم و سنت است، کتاب آفاقی وجود دارد، که میزان آن انسان کامل است. انسان کامل نیز با  فکرت به این مقام رسیده است و حضرت ختمی مرتبت (ص) است. کتاب انفسی نیز خود انسان است که میزان آن عقل و خرد است.
پس می توان چنین نتیجه گرفت که پیامبر باطنی انسان عقل است، و پیامبر بیرونی نیز حضرت ختمی مرتبت (ص) است. و ایشان نیز نماد اعلی فکرت است.
حضرت امام صادق (ع)  فرموده است: حُجَّهُ اللَّهِ عَلَى الْعِبَادِ النَّبِىُّ وَ الْحُجَّهُ فِیمَا بَیْنَ الْعِبَادِ وَ بَیْنَ اللَّهِ الْعَقْلُ »

محمدمهدی داور
1398/12/14


ادامه تفسیر بیت اول گلشن راز شیخ محمود شبستری رحمه الله علیه

بنام آنکه جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت

روشن شد که مفهوم جان دال بر مفهوم فکرت است. و به نوعی ظرفی است برای فکرت، البته این ظرف به معنای ظرف زمانی و مکانی نیست. زیرا اساساً جان و فکرت از سنخ مسائل زمانمند و مکانمند و جسمانی نیست. اینکه انسان دارای فکرت است، و با فکرت می فهمد که همان فکرت از سنخ مادیات و ظواهر و محسوسات نیست، این خود دال بر این می شود که اساساً جان و روح وجود دارد. پس به طریق إنّی می توان پی به وجود روح و جان برد.
مراد از اطلاق لفظ ظرف به جان این است که، جان انسان ظرفیت پذیرش فکرت را به عنوان دومین هدیه الهی دارد. به همین علت است که انسان با سایر موجودات تمایز پیدا می کند، و به همین علت است که تعریف حیوان ناطق را برای انسان ذکر کرده اند.
با کمی تامل می توان دریافت که فصل ممیز دو موجود طبیعی غیر انسانی، مثلاً اسب و الاق در ویژگی های جسمانی است.
فصل ممیز اسب: حیوان صاهل
فصل ممیز الاق: حیوان ناهق
هم صاهل بودن ویژگی جسمی است که خاص اسب است و هم ناهق بودن خصوصیت جسمی محسوب می شود که فصل ممیز الاق است. این در حالی است که فصل ممیز انسان یک ویژگی غیر جسمانی و معنوی است، حاصل سخن این است که انسان اشرف مخلوقات است و فصل ممیز انسان، دلالت بر این امر دارد.
انسان دارای دو بعد و جسمانی است. و یا به عبارت دیگر انسان دارای دو جنبه فرهنگی و طبیعی است. در طبیعی بودن که مشترک است با سایر موجودات طبیعی، اعم از جماد و نبات و حیوان. از طرفی دیگر، انسان موجود فرهنگی و صاحب عقل نیز هست. از این جهت با ملائک و فرشتگان مشترک است. حیوانات طبیعی محض هستند، و ملائک عقل محض. انسان هر دو را دارد. پس مقام هبوط و عروج انسان به این سبب است که هر دو را دارد. اگر انسان در ویژگی های جسمانی و طبیعی خود مطلقاً بماند، و به سوی معقولات نرود، از جانوران پست تر و حقیر تر است، زیرا هیچ عیبی بر سایر جانوران نیست، به این دلیل که آنان صاحب خرد نیستند، ولی انسان صاحب عقل و خرد است، پس ماندن در مقام حیوانی و نرفتن به سوی کمال ایرادی از انسان است. اولاً که مانند سایر حیوانات در مرتبه پایین می ماند، دوماً از این نعمت خدادادی استفاده نکرده است.
قرآن کریم نیز نیز کسانی را که از عقل استفاده نمی کنند، با تعبیر گمراه و پست تر از حیوانات خطاب کرده است: إنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ (انفال/ 22) و أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یسْمَعُونَ أَوْ یعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلا» (فرقان/ 44)؛ وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ‌ کَثِیراً مِنَ‌ الْجِنِ‌ وَ الْإِنْسِ‌ لَهُمْ‌ قُلُوبٌ‌ لاَ یَفْقَهُونَ‌ بِهَا وَ لَهُمْ‌ أَعْیُنٌ‌ لاَ یُبْصِرُونَ‌ بِهَا وَ لَهُمْ‌ آذَانٌ‌ لاَ یَسْمَعُونَ‌ بِهَا أُولٰئِکَ‌ کَالْأَنْعَامِ‌ بَلْ‌ هُمْ‌ أَضَلُ‌ أُولٰئِکَ‌ هُمُ‌ الْغَافِلُونَ‌ » (اعراف/ 179)

فردا شب ادامه همین مطلب قرار می گیرد

محمدمهدی داور
1398/12/13


بیت دوم گلشن راز شیخ محمود شبستری رحمه الله علیه

ز فضلش هر دو عالم گشت روشن
ز فیضش خاک آدم گشت گلشن

ابتدا باید در مورد صفات فضل و فیض سخن بگوییم، فضل در مصراع اول به کار رفته است که هر دو عالم را روشن می کند و فیض در مصراع دوم گفته شده است که خاک آدم را گلشن کرده است.
فضل عنوانی است که به صفت رحمان بر می گردد و فیض صفتی است که به رحیم باز می گردد. و رحمان و رحیم هر دو از صفات جمالی حق تعالی هستند.
حق تبارک و تعالی نسبت به تمامی موجودات بخشنده است، و بنا به رحمت بی کرانی که دارد، به تمامی موجودات دو عالم فیض رسانی می کند. اگر لحظه ای نوری از سوی حق تبارک و تعالی بر دو عالم و تمامی موجودات نتابد، عالم با تمامی اجزاء و موجوداتش نیست و نابود می شود.  پس در نتیجه تمامی موجودات، از کوچک ترین موجود گرفته تا بزرگترین موجود که انسان کامل است، از موجود محسوس و مادی گرفته تا ملک مقرب، همگی تحت فضل خداوند تبارک و تعالی هستند.
نازل شدن کتاب مبین قرآن و بعثت حضرت ختمی مرتبت صلوات الله علیه و آله و سلم و دیگر انبیاء یک فضلی است از سوی حق تعالی برای تمامی بشر وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتَابِ وَمُهَیْمِنًا عَلَیْهِ ۖ .» (مائده/ 48). این فضل برای تمامی بشریت به اندازه یکسان فرستاده شده است و فقط میزان بهره گیری انسان است که رستگاری و سعادت وی را مشخص می کند. چنان که الله تبارک و تعالی در کلام الله مجید فرموده است: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنْتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» (آل عمران/  103).
همچنین سخن سعدی رحمه الله علیه نیز شاهدی بر این است که فضل خداوند دلالتی عام بر تمامی موجودات دارد. ایشان چنین می سرایند:

فضل خدای را که تواند شمار کرد/ یا کیست آنکه شکر یکی از هزار کرد


محمدمهدی داور
#گلشن_راز
1398/12/17


ادامه تفسیر بیت اول گلشن راز شیخ محمود شبستری رحمه الله علیه

بنام آنکه جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت

روشن شد که جان انسان دارای فکرت است، تفاوت نفس آدمی با جان سایر جانوران، همین است که نفس انسان ناطقه است و دارای فکرت است. و این فصل ممیزی است که انسان را از سایر حیوانات متمایز کرده است. در واقع همین فصل خاص انسان، آدمی را خلیفه و اشرف مخلوقات کرده است. این فکرت نور جان است. این نور جان، که در حقیقت همان فکرت است، دل را روشن می کند.
شیخ شبستری (ره)، دل را یک چراغ دانسته است، گفته است که چراغ دل. این چراغ دل با نور جان روشن می شود. در حقیقت می توان دریافت که نور جان همان فکرت است و چراغ دل با فکرت روشن می شود.
ماهیت دل چیست که به چراغ تعبیر شده است؟
اولاً باید بگوییم که دل انسان همان جامی است که شراب معرفت در آن جای می گیرد.
حافظ رحمه الله علیه چنین می سراید:
دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند/ گل آدم به سرشتند و به پیمانه زدند
پیمانه دل انسان کامل است، و فقط در تمام عالم هستی، او هست که ظرفیت شراب معرفت الهی را دارد.
دل در گلشن راز به چراغ تعبیر شده است، چراغ برای نور بخشی، نیاز به روشن شدن دارد. حال چه چیزی، می تواند این چراغ را روشن کند؟ آن چیزی که می تواند چراغ دل را روشن کند، نور جان است و نور جان همان فکرت است. اگر دل به نور جان و فکرت روشن شود، آنگاه است که رنگ الهی به خود میگیرد. دل انسان مانند رنگ آب است، یعنی به رنگ همه چیز در می آید.  چنانکه شاه نعمت الله ولی می سراید:
دل تو خلوت محبت اوست/ جانت آئینه دار طلعت اوست
آینه پاک دار و دل خالی/ که نظرگاه خاص حضرت اوست

دل همان مخزن معارف و حقایق الهی است، قرآن کریم چنین می فرماید: أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَىٰ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ ۚ فَوَیْلٌ لِلْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ ۚ أُولَٰئِکَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ» (زمر/ 22)

مولانا چنین سروده است:
در دل مومن بگنجم ای عجب/ گر مرا جویی در آن دل ها طلب

و اگر چراغ دل با نور جان و فکرت روشن شود، آنگاه تمامی حواس و جوارج و جوانح انسان تحت سیطره دل در می آیند.
مولانا چنین می گوید:
همچنین هر پنج حس چون نایره/ بر مراد امر دل شد جایره
گفتیم که دل به حسب ذات بی رنگ است. در واقع دارای یک صفای ذاتی است و با همین صفای ذات است که می تواند مظهر علوم الهی و نبوی شود. و به قول مولانا:
خویش را صافی کن از اوصاف خود/ تا ببینی ذات پاک صاف خود
بینی اندر دل علوم انبیا/ بی کتاب و بی معید و اوستا

پس چون دل به حسب ذات دارای انعطاف است، هم می تواند به سوی حقیقت رود و هم می تواند از آن دور شود. این دل می تواند به سمت معقولات و معارف و حقایق سوق پیدا کند.
بنا بر سروده مولانا:
گر بخواهد سوی محسوسات شد/ ور بخواهد سوی ملبوسات شد
گر بخواهد سوی کلیات راند/ ور بخواهد حبس جزئیات ماند

محمدمهدی داور
#گلشن_راز
1398/12/16
 


ادامه تفسیر بیت اول گلشن راز شیخ محمود شبستری رحمه الله علیه

بنام آنکه جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت

در ادامه معنای واژه فکرت بودیم.

تمامی انسان ها دارای فکرت هستند، و این فکرت در کنار جان دو ودیعه و هدیه الهی برای انسان هستند. فهمیدیم که فکرت به معنای عقل و خرد است. حال ممکن است سوال شود که مراد از عقل چه نوع عقلی است؟ آیا عقل حسابگر و یا عقل قدسی و اشراقی؟ باید گفت که عقل واحد است و این ها مراتب و درجات و جلوه های عقل هستند. انسان در مسائل مادی با عقل حسابگر رشد می کند و در مسائل معنوی نیز با اشراقات و عقل موهبتی. به هر صورت این عقل است که میزان اصلی برای انسان است.
وجود عقل و خرد فطری است، یعنی احتیاجی به دلیل ندارد. همه افراد در نزد خودشان وجود عقل را حاضر دارند. ابتدا استناد می کنم به یک گفتار از رنه دکارت، حکیم فرانسوی مائه هفدهم میلادی، ایشان در رساله گفتار در روش به کارگیری عقل، چنین گفته اند که: اگر در میان مردم، یک چیز به عدالت توزیع شده باشد، این عقل است، زیرا همه اذعان دارند که به اندازه کافی از آن بهره مند هستند. همچنین ایشان اعتقاد دارند که همگان در داشتن عقل با یکدیگر مشترک هستند و آنچه که شخصی را از شخصی دیگر متمایز می کند، به کارگیری از عقل است.
سعدی علیه الرحمه همین مطلب را در کتاب بسیار گرامی گلستان با لطافت خاصی بیان می کند: همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال و در ادامه چنین می سراید:

گر از بسیط زمین عقل منعدم گردد/ بخود گمان نبرد هیچکس که نادانم

با این اوصاف می توان برهانی را به صورت قیاس شرطی برای وجود عقل برای انسان اقامه کرد:
اگر انسان دارای عقل نبود/ آنگاه لازم می آمد که هیچ تغییر و تحولی نکند. و مانند سایر حیوانات  که از ابتدای خلقتشان تا اکنون به همان شیوه زندگی می کنند، انسان نیز یکسان و زیست می کرد. تالی باطل است، پس مقدم هم باطل است و دلیل ملازمه را با تحول انسان چه در دخل و تصرف مادی و طبیعی و چه در سیر و سلوک معنوی می توان اثبات کرد.
پس عقل نداشتن انسان باطل است، در نتیجه انسان دارای عقل و خرد است.

پس معنای مصراع اول روشن می شود:
به نام آن خدایی که دو موهبت به ما هدیه کرد. در واقع مصراع اول حمد و سپاس از خدا است به دلیل هدیه این دو نعمت یعنی جان و فکرت.

محمدمهدی داور
1398/12/15


مقاله رویکرد سهروردی در درمان بیماری های نفس»

چکیده مقاله:

سهروردی از جمله فلاسفه‌ای است که در مقایسه با سایر حکما نظام فکری خود را با نوآوری تدوین کرده است. نظام فکریِ اشراقی سهروردی حاصل اندیشه‌های او در فلسفه و عرفان است و غایت مشرب اشراقی او رسیدن به مقام ذوق و تأله با استفاده از کشف و شهود و استدلال است. نفس خالص، رکن مهمی در کشف و شهود سالک است و از آنجا که نفس از عالم انوار قاهر به عالم طبیعت نزول کرده است، مانند جسم ممکن است بیمار شود. شیخ اشراق در رساله‌های خود با طرح بحث بیماری نفس، دریچه جدیدی را در حکمت باز می‌کند و با طرز تفکر اشراقی خود به دنبال ارائه راهکار عرفانی و اخلاقی برای درمان نفس ناطقه انسانی است. شیوه درمانی سهروردی برای درمان بیماری‌های نفس، از این جهت که جزئی از مطالب عرفانی وی به شمار می‌آید، به صورت تمثیل بیان شده است و از این جهت که نسخه‌ای برای تمامی سالکان است، مطلبی اخلاقی محسوب می‌گردد. با بازشناسی نمادها در رساله‌های تمثیلی سهروردی، می‌توان شیوه اخلاقی او برای درمان بیماری‌های نفس را بازشناخت.

 

 

برای دریافت اصل مقاله

اینجا را کلیک کنید.

جلد


آخرین ارسال ها

آخرین جستجو ها